Werk en mantelzorg: een verhaal met twee kanten
Auteur: Sarah Kerklaan
15 december, 2021
Stel je voor: je bent zorgverlener en staat dag in dag uit met passie en overgave aan het bed te zorgen, zelfs als de wereld door corona op z’n kop is gezet. Maar. Als je je uniform uittrekt en de deuren van het werk achter je dichttrekt, draag je nog steeds een uniform. Een onzichtbaar uniform. En daarin ga je naar het bed van de volgende patiënt. Jouw naaste. Een patiënt die van jou afhankelijk is en waar jij alleen – dag in, dag uit – de verantwoordelijkheid voor draagt. Geen collega die een dienst voor je kan opvangen als je ziek bent of met je kan ruilen als je een keer een weekendje weg wilt. Dat is de harde realiteit voor een groot aantal mantelzorgende zorgverleners [1]. Een deel van hen kan dit gelukkig goed organiseren en vindt hier voldoening in [2], maar 1 op de 6 zorgverleners lukt dit niet [1]. Overbelasting en uitval liggen op de loer.
Maar is er dan écht geen ondersteuning?
Het is niet dat het ontbreekt aan ondersteuningsmogelijkheden. Zo zijn er speciale verlofregelingen, respijtzorg, mantelzorgmakelaars, praatgroepen, financiële mogelijkheden, en technologische hulpmiddelen. [1] Maar dat de mogelijkheden er zijn, wil nog niet betekenen dat ze a) bekend zijn bij de mantelzorgers, b) worden gebruikt en c) altijd voldoende helpen. Maar waarom dan niet? Wat gaat er mis bij die groep werkende mantelzorgers waar het niet lukt om het werk en de mantelzorg te combineren?
Een verhaal met twee kanten
Dat is een verhaal met twee kanten. Dat van de mantelzorger én dat van de werkgever (en de collega’s). In het Citizenlab Mantelzorg zijn beide partijen – de werkende mantelzorger en hun HR- en mantelzorgadviseurs – als co-onderzoekers samengekomen om op zoek te gaan naar een oplossing. En in die zoektocht hebben we al wat licht kunnen laten schijnen op beide kanten van hun verhaal.
De ene kant: de mantelzorger
Het verhaal van de mantelzorger is een complex verhaal met veel details. Dit zien we ook terug in ons onderzoek. De interviews met de mantelzorgers zijn uitgebreid. Hun eigen analyse van deze interviews is uitgebreid. En het scenario waarin zij het de door hun ervaren problemen beschreven, is uitgebreid [Hoe? Dat lees je in dit verslag]. En dat is niet zo gek. Het leven van de mantelzorger is ook vaak complex.
Twee quotes uit de interviews maken dit goed duidelijk:
Geen tijd meer voor jezelf hebben
“Ik heb geen hobby’s meer, ik heb geen sport meer. Terwijl ik hiervoor altijd heel druk met sport was, ik kan me er niet meer toe zetten. Ik heb soms ook wel momenten van ‘nou zou ik wel even aan iets nieuws als sporten of een hobby kunnen werken’, maar ik vind om de een of andere reden niet de energie meer. Het lukt niet meer om daar tijd voor vrij te maken.”
Verantwoordelijk voelen richting je werk én thuis
“Ja, je werkgever verwacht ook wat van je uiteraard, maar goed thuis verwachten ze ook het een en ander van je. En dat is soms wel moeilijk omdat allemaal op een goede manier te verdelen zeg maar. Met jezelf.”
Ga d’r maar aanstaan. Doe dat maar eens. Alle ballen zelf in de lucht proberen te houden: voor thuis zorgen, voor je naaste zorgen, en samen met je collega’s voor de patiënten zorgen. Oh ja. En ook nog voor jezelf zorgen. Maar dat komt als laatste. Als dat al lukt. Zo bleek uit onze interviews met de mantelzorgers dat zij zichzelf wegcijferen, gewoon doorgaan en er dikwijls alleen voor staan. In een online vragenlijst die wij tijdens de eerste lockdown in 2021 hebben uitgezet, gaf zelfs de helft (!) van de mantelzorgers aan minder steun te ontvangen [Check de infographic]. Terwijl het aantal mantelzorguren per week verdubbelde!
Het is dan ook niet verwonderlijk dat uit de interviews oplossingen naar voren komen als ondersteuning vanuit de werkgever en de gemeente, naasten betrekken, samenwerken en inschakelen van het netwerk. Maar mantelzorgers zijn ijzersterk en vaak erg hard voor zichzelf; de verantwoordelijkheid van de naaste weegt veelal zwaarder dan de zorg voor zichzelf. Want wie zorgt anders voor jouw naaste?
En dan hebben we het nog niet eens gehad over de verantwoordelijkheid die de mantelzorger richting de collega’s én de patiënten voelt. De zorg voor de patiënt gaat boven alles. En als de coronacrisis ons iets duidelijk heeft gemaakt, is het dat wel. Maar het gevaar is dat al deze verantwoordelijkheid uiteindelijk zo’n grote last vormt, dat de mantelzorger eraan onderdoor gaat [1-5].
De andere kant: de werkgever en collega’s
En dan het verhaal van de werkgever en de collega’s. Verteld vanuit het oogpunt van de HR- en mantelzorgadviseurs. De werkgever heeft een verantwoordelijkheid naar álle medewerkers. Dus zowel de mantelzorger als de collega’s. De uitdaging voor de werkgever is dan ook om enerzijds de mantelzorger zo goed mogelijk te ondersteunen en tegemoet te komen. En anderzijds mag dit niet ten koste gaan van de collega’s, het zorgteam.
De HR- en mantelzorgadviseurs omschreven deze balans tussen het ondersteunen van de mantelzorger en tussen de collega’s in een scenario (een manier om een probleem in de huidige situatie te beschrijven en oplossingen te bedenken):
“Structureel lijkt het op een voorkeursbehandeling/privilege.”
“Vanuit CAO zijn er regelingen die niet ten koste gaan van het team.”
En de mantelzorger signaleert en ervaart die verantwoordelijkheid – of zelfs schuld – richting de collega’s zelf ook:
“Ik voelde me heel schuldig ja [om zorgverlof te nemen]. Want het was net in het begin van de coronacrisis. En misschien is dat helemaal niet zo hoor, dat collega’s er zo over dachten. Maar dat ik, met de drukte van werk op dat moment, ja het beangstigend. Ook voor mij op dat moment.”
Een spanningsveld
En dat is precies de crux van het probleem. Onuitgesproken gedachten en verwachtingen leiden wederzijds tot spanning. Spanning bij de mantelzorger, omdat deze denkt niet te kunnen voldoen aan verwachtingen van de collega’s en de werkgever. Spanning bij de collega’s, omdat ze het werk van de mantelzorger moeten opvangen en niet altijd begrijpen waarom. Spanning bij de werkgever, omdat deze niet goed weet hoe de situatie het beste opgelost kan worden.
De HR- en mantelzorgadviseurs beschreven het als een drempel die gewoonweg te groot is:
“De drempel blijft groot om dingen bespreekbaar te maken.”
En de mantelzorgers merkten op dat ze er dikwijls het gevoel hebben dat ze er alleen voor staan:
“De mantelzorger zit vast en heeft het idee dat ze alles zelf moet oplossen.”
“De mantelzorger en werkgever gaan langs elkaar heen.”
Twee kanten = één geheel én de oplossing
En daarin zit dan ook precies de oplossing. Het zijn namelijk niet twee losstaande kanten in een verhaal, maar twee kanten die samen één verhaal vormen. Samen. Niet alleen. En de enige manier om samen te werken, is door met elkaar te praten. Een onderzoek naar werk en mantelzorg van het Sociaal en Cultureel Planbureau uit 2019 [4] noemde dit al als een belangrijk aangrijpingspunt en recent onderzoek van het RIVM heeft dit nogmaals benadrukt [3]. Een ook de HR- en mantelzorgadviseurs en de mantelzorgers in ons onderzoek benadrukte dit belang nog weer eens.
De de HR- en mantelzorgadviseurs noemden kwetsbaarheid en het gesprek als twee oplossingen voor de ondersteuning van de mantelzorger:
“Kwetsbaar durven opstellen, beide [mantelzorger en leidinggevende].”
“Eerst: gesprek durven aangaan met mantelzorger over flexibiliteit oplossing.” (als oplossing)
En de mantelzorgers ervaren nu al dat openheid en bekendheid over de situatie bij collega’s kan leiden tot begrip:
“Want collega’s waarderen, kunnen het vaak niet allemaal goed begrijpen maar daar werd dan ook wel door de werkgever, werd je daar in beschermd zeg maar. Dat het gewoon belangrijk was om daar aandacht aan te besteden. Gewoon dat de collega’s ook begrepen wat daar speelde.”
Het gesprek tussen de mantelzorger en de werkgever – en ook de collega’s – is nodig om te komen tot begrip en erkenning van de situatie van de mantelzorger. Dán kan je pas samen op gelijke voet en vanuit wederzijds begrip komen tot oplossingen en ondersteuningen die door iedereen begrepen, gedragen en geaccepteerd worden.
Vraag én luister!
Werk en mantelzorg is dus een verhaal met twee kanten. Maar samen kunnen deze twee kanten één mooi geheel vormen. Door met elkaar te praten en écht te luisteren naar het verhaal van de ander. Dan kan iemand pas echt begrijpen wat er in de mantelzorgsituatie en de werksituatie speelt. En vanuit dat begrip en de erkenning de mantelzorger waar nodig ondersteunen. Zodat de mantelzorger kan zorgen voor de naaste én met passie en energie kan blijven zorgen voor de patiënten op het werk. Want dat zit in hun DNA. Zorgen voor de ander. En door het gesprek aan te gaan en te luisteren, kunnen wij ook een beetje zorgen voor de mantelzorger.
Bronnen
[1] Stichting Werk&Mantelzorg. Factsheet. Zorg en Mantelzorg. Doorn: Stichting Werk&Mantelzorg; 2019.
[2] Filart M, Bieleman A, Zwart K, et al. HRM en duurzame inzetbaarheid van mantelzorgende werkenden. Een verkennend onderzoek binnen zorgorganisaties. Tijdschrift voor HRM. 2019;22(2):75-100.
[3] Vos E, Proper K, Hilderink H, et al. Werkende mantelzorgers van ouderen. Verkenning van hun toekomst en ondersteuningsbehoeften. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; 2021.
[4] De Boer A, Plaisier I, De Klerk M. Werk en mantelzorg. Kwaliteit van leven en het gebruik van ondersteuning op het werk. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; 2019.
[5] Detaille S, De Lange A, Engels J. Verpleegkundige én mantelzorger. TVZ verpleegkd prakt wet. 2019;129:25-26.